Stawiany

Wieś położona jest w powiecie wągrowieckim około 10 km na południowy wschód od Skoków – siedziby władz gminy, w niedalekiej odległości od rzeki Małej Wełny (dawniejsze nazwy: Wełnianka, Sława, Srela). Tworzy sołectwo obejmując również Ignacewo. Należy do parafii pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Rejowcu w dekanacie kiszkowskim, w diecezji gnieźnieńskiej. Do wsi od strony Pawłowa Skockiego prowadzi niemal kilometrowa aleja lipowa, będąca pomnikiem przyrody.

Nie wiadomo kiedy wieś powstała, ale dzięki prowadzonym tu badaniom archeologicznym odkryto ślady wielokulturowej osady, skupiającej osadnictwo pradziejowe od mezolitu po wczesne średniowiecze.

Etymologia nazwy nie jest filologicznie wyjaśniona. W znanych dotychczas dokumentach po raz pierwszy pojawia się w 1298, kiedy to wieś Sthavany została nadana przypuszczalnie franciszkankom z Gniezna. Już prawdopodobnie w tym czasie wieś należała do parafii w Dąbrówce Kościelnej. Często dochodziło tu do sporów o dochody kościelne pomiędzy plebanem dąbrowieckim, a dziedzicem Dzwonowa- Dzierżykrajem. Jeden ze sporów został rozstrzygnięty w 1348 przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Jarosława na zjeździe w Żninie w sposób polubowny i stanowił, iż kmiecie stawiańscy będą płacić tzw. meszne (opłata za odprawianie mszy św.) a dziedzice dziesięcinę (danina w wysokości 1/10 plonów). Nazwę miejscowości zapisywano wówczas jako Stavyani.

Etymologia ludowa łączy nazwę wsi z miejscową legendą. Przed wieloma wiekami w tej okolicy były cztery bogate w ryby stawy. W ich pobliżu osiedlili się przybyli z daleka rybacy. Tutaj postawili swoje skromne, gliniane chaty i wiedli proste, szczęśliwe życie. Miejsce, z którym związali swój los nazwali Stawianami. Największy ze stawów otrzymał od mieszkańców miano Jęziórek. Mówi się, że jest on bardzo głęboki i pochłonął swego czasu konie z wozem.

Miejscowość w ciągu wieków była własnością wielu właścicieli. Pierwszymi, historycznie poświadczonymi w 1469 byli synowie Macieja Skockiego ze Skoków: Jan, Wojciech, Grzegorz, Teofil alias Bogumił oraz Andrzej. Dziesięć lat później wieś należała do Grzegorza Skockiego, a od 1483 do jego brata – Andrzeja, który sprzedał ją w 1526 Januszowi z Latalic Latalskiemu. W 1528 Stawiany nabył na własność Andrzej Lossinski (Loszijński). Pod koniec XVIII wieku odnotowano, że były tu trzy łany osiadłe, pięciu zagrodników i jeden rzemieślnik. Syn- spadkobierca Lossyńskiego – Stanisław – sprzedał swą majętność Jerzemu Latalskiemu. W tej rodzinie Stawiany pozostawały jeszcze do 1620, a następnie przeszły na własność dyplomaty i sekretarza króla Władysława IV Wazy, Andrzeja Reja, wnuka poety Mikołaja Reja z Nagłowic.

Pod koniec XVII wieku wraz z kolejną zmianą właścicieli miasta Skoki, do których często należały też Stawiany, zmienili się również właściciele tej wsi. Był to najpierw – w 1692 – podstoli poznański, luteranin – Jerzy Unrug, a po nim – od 1698 – Andrzej Twardowski, wyznawca religii braci czeskich. 1733 to rok, w którym dokonała się kolejna sprzedaż wsi na rzecz wojewody kaliskiego, Michała Raczyńskiego. Siedem lat później majętność należała już do pułkownika Jego Królewskiej Mości – Leona Raczyńskiego. Ten zaś w 1741 sprzedał ją staroście nowogrodzkiemu, Antoniemu ze Słupowa Szembekowi. Już w następnym roku Stawiany były własnością wdowy po Józefie Radolińskim – Teresy ze Swinarskich i jej pięciu synów. Po bez mała czterdziestu latach wieś weszła w skład dóbr skockich kolejnego dziedzica – Wincentego z Wybranowa Swinarskiego. W 1846 w skład dóbr stawiańskich wchodziły: Stawiany, Rejowiec, Szczodrochowo, dwa folwarki: Sława i Ignacewo, dwie posesje leśne: Młynki i Kaszary oraz kolonia Zawady. Kolejnym właścicielem był kawaler orderu Wirtuti Militari Ferdynand Wincenty Kalkstein herbu Kos, dla którego w latach 1853-1854 został wzniesiony nowy dwór według projektu Karola Würtemberga. Istniejący do dziś, ale poważnie niszczejący obiekt to piętrowy budynek o charakterze willowym nakryty płaskim dachem. Wyróżnia się portykiem i dostawioną z jednego boku wieżą. Otoczony jest ponadpięciohektarowym krajobrazowym parkiem z interesującym drzewostanem.

W 1864 majątek szlachecki Stawiany posiadał 178 mieszkańców, 24 domy, w tym 11 prywatnych i należał do Leonarda Brzeskiego herbu Oksza, uczestnika powstań narodowych – listopadowego i styczniowego.Z XIX wieku pochodzą istniejące jeszcze, ale poważnie zniszczone obiekty zewidencjonowane przez Ośrodek Dokumentacji Zabytków. Są to: dwór wraz z parkiem krajobrazowym oraz zabudowania folwarczne (dziewiętnastowieczne: stodoła, spichlerz, kuźnia i czworak oraz dwudziestowieczna obora) a także budynek leśniczówki z XX wieku.

W 1898 ufundowano figurę Matki Bożej, stojącą na rozwidleniu dróg w okolicach pałacu. Po przeciwległej stronie wsi ustawiono natomiast przydrożny krzyż, ale nie jest znana data tego wydarzenia.Na początku XX wieku Stawiany, Ignacewo, Młynki i Sława były własnością wnuczki Brzeskiego, hrabianki Celiny Ponińskiej, która w 1903 poślubiła Zygmunta Antoniego Franciszka Chłapowskiego z Chłapowa herbu Dryja. Całkowity obszar tej majętności wynosił 1164,42 ha. Około 1910 dziedziczka sprzedała część gruntów pod budowę drogi żelaznej do Gniezna, która rozpoczęła funkcjonować w 1914.

W Stawianach wybudowano wtedy stację kolejową, obsługującą trzy pary pociągów relacji Gniezno-Sława Wielkpolska-Skoki-Janowiec.

W okresie międzywojennym Zygmunt Chłapowski prowadził hodowlę bydła czarno-białego rasy nizinnej a także koni szlachetnej półkrwi. Hodowano do reprodukcji ziemniaki dobrego gatunku. Funkcjonowała cegielnia. Był tu również tartak. Z inicjatywy żony właściciela powstało ok. 1925 Stowarzyszenie Włościanek. Dziedziczka była także członkinią Towarzystwa Pań Miłosierdzia. Ponadto zorganizowała bibliotekę Towarzystwa Czytelni Ludowych. W 1929 należało do niej 25 czytelników, a księgozbiór liczył 138 książek.

II wojna światowa nie oszczędziła mieszkańców Stawian. Pierwszą ofiarą był Zygmunt Chłapowski, który zmarł nagle 13 II 1940 w chwili przejęcia dworu przez Niemców. Do dzisiaj nie są znane losy Jana Szymanowskiego, który zaginął w czasie wojny i nie powrócił do swojego domu. Na przymusowe roboty do Niemiec zostali wywiezieni: Zofia Michalska i jej dwie córki – Kazimiera i Maria oraz Walenty Meller, Wincenty Wieczyński i Józef Zieliński. Przez całą okupację hitlerowską polskie dzieci pozbawione były nauki – uczyły się w swojej dotychczasowej szkole w Pawłowie Skockim zaledwie od września 1939 do lutego 1940. Powróciły do niej po zakończeniu wojny.

Po II wojnie światowej pałac jak i ziemia były użytkowane przez Państwowe Gospodarstwo Rolne w Jabłkowie, a następnie Państwowe Gospodarstwo Rolne w Rybnie Wielkim. Dla pracowników i administracji wybudowano dwa wielorodzinne bloki mieszkalne. Po upadku PGR w latach 90. XX wieku ziemię przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa. Od 1945 mieszkańcy Stawian uczęszczali na msze św. do poewangelickiego kościoła w sąsiednim Rejowcu Poznańskim, ale oficjalnie przypisani tej parafii zostali dopiero po jej poświęceniu 25 marca 1976.Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska” uruchomiła w 1948 na terenie wsi sklep spożywczy. Z kolei rok 1952 zapisał się w dziejach wsi w sposób szczególny – wtedy właśnie rozbłysło światło elektryczne.

W latach po II wojnie światowej wieś tworzyła sołectwo wspólnie z Pawłowem Skockim. Sołtysem był wówczas Michał Goździejewski, następnie Stefan Jagielski. Od ok. 1995 funkcję sołtysa wsi Stawiany pełnili: Józef Zieliński, Tomasz Jerzewski, Paulina Mucha i obecnie Anna Gronowicz.

W Stawianach działała Ochotnicza Straż Pożarna. Data powstania nie jest znana. Komendantem w okresie powojennym był miejscowy kowal – Telesfor Witt, a następnie Stanisław Kujawa. OSP nie istnieje od ok. 1980, a budynek remizy nie jest użytkowany.

W 1995 uległa likwidacji linia kolejowa, a budynek stacji przeznaczono na prywatne mieszkania. W 1996 decyzją zarządu Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” w Skokach zlikwidowano sklep spożywczy. Właścicielami istniejącego obecnie sklepu są Ilona i Piotr Dembińscy. Dzieci w wieku szkolnym są dowożone autobusem szkolnym do placówki w Pawłowie Skockim, będącej punktem filialnym Szkoły Podstawowej w Jabłkowie prowadzonej przez Stowarzyszenie Edukacyjne Tęcza, a następnie – najczęściej – do Gimnazjum im. Polskich Olimpijczyków w Skokach. Staraniem burmistrzów Brunona Mikołajczaka i Tadeusza Kłosa oraz radnych Rady Miejskiej Gminy Skoki w latach 1990-2014 wieś Stawiany wzbogaciła się o sieć wodociągową i zmodernizowaną stację wodociągową w PGR Stawiany. Ponadto przejęto od Skarbu Państwa hydrofornię, którą z czasem zaadaptowano na wiejską świetlicę. Wybudowano również kanalizację sanitarną oraz położono rurociągi przesyłowe ścieków sanitarnych z przepompowni na trasie Pawłowo Skockie – Stawiany – Rejowiec, do wsi ułożono nową drogę z asfaltową nawierzchnią. Dokonano również telefonizacji wsi. W ostatnim czasie przy dużym zaangażowaniu i pomocy mieszkańców wsi zmodernizowano świetlicę wiejską wybudowano kominek, zainstalowano centralne ogrzewanie i wyposażono ją w nowe meble.

Aktualnie (2014) w Stawianach mieszka 159 osób.

Wieś leży na trasie jednego ze szlaków rowerowych o nazwie R9, należącego do systemu szlaków turystycznych Puszczy Zielonka. Niedaleko przebiega też Cysterski Szlak Rowerowy, biegnący pomiędzy Poznaniem a Wągrowcem oraz Szlak Kościołów Drewnianych wokół Puszczy Zielonka.

Rys historyczny na podstawie dokumentów, opracowań i relacji mieszkanek wsi – Cecylii Zielińskiej i Anny Gronowicz – napisała Iwona Migasiewicz
Zdjęcia historyczne udostępniła: Cecylia Zielińska